पहिले नै कमजोर समष्टिगत आर्थिक अवस्थाबाट ग्रसित पाकिस्तानी सेयर बजारले थप झट्का त्यसबेला सहनु पर्‍यो जब भारतीय सेनाले पाकिस्तानभित्र क्षेप्यास्त्र आक्रमण गर्‍यो। त्यस घटनापछि सेयर बजार एकै दिनमा ६,४८२ अंकले ओरालो लाग्यो, जसले लगानीकर्ताको करिब १.३ अर्ब पाकिस्तानी रुपैयाँ (PKR) डुबायो। यसले देखाउँछ कि कमजोर आर्थिक आधारभूत संरचना र भू-राजनीतिक तनावका कारण पाकिस्तानी सेयर बजार कति अस्थिर र जोखिमपूर्ण अवस्थामा रहेको छ।

पाकिस्तानी सेयर एक्सचेन्ज (PSX) आन्तरिक तथा बाह्य समस्याप्रति अत्यन्तै संवेदनशील रहँदै आएको छ, जसले विगत केही वर्षमा लगानीकर्तालाई ठूलो क्षति पुर्‍याएको छ।

सन् २०१४ मा, जब विपक्षी दलहरूले सरकारविरुद्ध प्रदर्शन सुरु गरे, त्यसको अनिश्चितताले बजार ४.६ प्रतिशतले ओरालो लाग्यो। कराँचीस्थित शेर्मन सेक्युरिटिजका अनुसन्धान विश्लेषक फरहान महमूदले सो गिरावटबारे टिप्पणी गर्दै भनेका थिए, “लगानीकर्तामा त्रास फैलिँदा एकै दिनमा बजारमा आएको यो अहिलेसम्मकै सबैभन्दा ठूलो गिरावट हो।” यो घटनाको विशेषता के थियो भने त्यसबेला पाकिस्तानले आफ्नो विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा सुधार गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय क्रेडिट रेटिङ एजेन्सी मूडीजबाट आफ्नो दृष्टिकोण ‘नकारात्मक’ बाट ‘स्थिर’ मा परिवर्तन गराएको थियो।

यो घटना पछिल्ला ६–७ वर्षको सबैभन्दा ठूलो गिरावट थियो, जसले केवल लगानीकर्ताको विश्वासमात्र कमजोर बनाएन, तर पाकिस्तानी रुपैयाँको मूल्यसमेत घटायो। पाकिस्तानका प्रमुख कम्पनीहरू जस्तै ओइल एण्ड ग्यास डेभलपमेन्ट कर्पोरेसन र MCB बैंकका सेयरहरूमा तीव्र गिरावट आएको थियो। बजारमा आएको गिरावटले विगतका सुधार प्रयासहरूलाई समेत क्षति पुर्‍याएको बताइएको थियो। तत्कालीन प्रधानमन्त्री नवाज शरीफले भनेका थिए, “प्रदर्शनको योजना अर्थतन्त्र उकास्नका लागि आवश्यक शान्तिमा बाधा पुर्‍याउनेछ।”

सन् २००८ मा, पूर्व प्रधानमन्त्री बेनजीर भुट्टोको हत्या पछि पाकिस्तानी सेयर बजार धराशायी भयो। त्यो बेला बजार ४.७ प्रतिशतले घट्यो र बजारमा त्रास फैलियो। आरिफ हबीब इन्भेस्टमेन्ट्सका प्रमुख कार्यकारी नसिम बैगले चेतावनी दिएका थिए कि बजार पूर्ण रूपमा ढल्ने जोखिममा छ। “विदेशी पोर्टफोलियो लगानीकर्ताहरूले पूँजी फिर्ता गर्न थाल्ने सम्भावना उच्च छ, र त्यसो भयो भने ठूलो संख्यामा सेयर बेचिनेछ,” उनले भनेका थिए। त्यतिबेला क्षति तीव्र र विशाल भए पनि सुधार कहिले होला भन्नेबारे अनिश्चितता थियो।

रोचक कुरा के थियो भने, उक्त हत्यापछि तीन दिनसम्म बजार बन्द गरियो। तर पाँच दिनपछि खुलेको बजारमा पनि ४.७ प्रतिशतको गिरावट आयो। बजार विश्लेषक आकिफ मोश्ताकले भनेका थिए, “यो अलि अप्रत्याशित थियो।” सो हत्याले सैनिक शासनबाट नागरिक नेतृत्वमा सत्ताको हस्तान्तरणलाई प्रभावित पारेको थियो। सुरक्षा सम्बन्धी चिन्ताले विदेशी लगानीकर्ताहरूलाई बजारबाट पैसा फिर्ता गर्न प्रेरित गर्‍यो। “जति लामो समयसम्म अनिश्चितता रहन्छ, त्यति नै गहिरो र दीर्घकालीन क्षति हुनेछ,” सो बेला AKD सेक्युरिटिजका प्रमुख कार्यकारी नदिम नक्वीले भनेका थिए।

सानो आतंकवादी हमला हुँदा पनि PSX ले तीव्र प्रतिक्रिया जनाउँछ। सन् २००९ मा, उत्तरी वजिरिस्तानमा सेनामाथि भएको घातक झडपपछि एक साता भित्र बजार १० प्रतिशतले घट्यो। सन् २०१७ मा लाहोरमा भएको आत्मघाती विस्फोटपछि बजार एकै दिन ४३५ अंकले घटेको थियो। सुरक्षा स्थितिबारेको डर र बजारमा आउने सम्भावित गिरावटबारे एलिक्सिर सेक्युरिटिजका विश्लेषक फैसल बिलवानीले भनेका थिए, “सोमबारको आतंकवादी आक्रमणले कानून-व्यवस्थाप्रतिको चिन्ता बढायो, जसका कारण बजारमा हल्का कारोबारमा नेगेटिभ सुरुवात देखियो भने तेल कम्पनीहरूले अन्तर्राष्ट्रिय कच्चा तेलको मूल्य घटेसँगै घाटा खेपे।”

नोभेम्बर २०२४ मा पनि राजनीतिक अस्थिरताका कारण PSX ३,५०५ अंकले घट्यो। इमरान खानलाई सत्ता हटाएपछि देशमा लगातार राजनीतिक तनाव देखिएको थियो। त्यसैबीच, स्टेट बैंक अफ पाकिस्तानले कम्पनीहरूका लागि परम्परागत बैंकमा न्यूनतम निक्षेप दर हटाएपछि वित्तीय बजारमा थप समस्या उत्पन्न भयो। “राजनीतिक अनिश्चितता र वैदेशिक लगानी बाहिरिने डरका कारण बजार निरन्तर कमजोर देखियो,” आरिफ हबीब कमोडिटिजका प्रबन्ध निर्देशक अहसन मेहन्तीले भने। “राजधानीमा पीटीआईको लामो समयसम्म चलेको प्रदर्शनका कारण राजनीतिक उथलपुथलबीच PSX मा भयावह रूपमा सेयर बिक्री देखियो।”

अहिले, पछिल्लो सैन्य द्वन्द्वले PSX विदेशी कारकहरूप्रति कति संवेदनशील छ भन्ने थप प्रमाण दिएको छ। भारतको सेयर बजारमा सामान्य गिरावट देखिँदा पाकिस्तानमा भने ठूलो मात्रामा सेयर बिक्री भयो। “पहलगाम आक्रमणपछि कराँची इन्डेक्स ६ प्रतिशतभन्दा बढी घटेको छ, जबकि निफ्टी करिब १ प्रतिशतले उकालो लागेको छ,” जियोजित इन्भेस्टमेन्ट्सका प्रमुख लगानी रणनीतिकार डा. वीके विजयकुमारले भने। “आज निफ्टी हरियो क्षेत्रमा बन्द हुँदा कराँची इन्डेक्स रातो हुनु भनेको पाकिस्तानको उच्च जोखिमयुक्त अवस्था दर्शाउँछ।”