भारत र नेपालबीच सद्भावको कमी कहिल्यै रहेन। तर आज दुवै देशले अनुभव गरिरहेको परिवेश केवल परम्परागत मित्रताभन्दा धेरै व्यापक र निर्णायक छ, यस्तो साझेदारी जसको आधार नाराभन्दा काम, र कूटनीतिक सौजन्यभन्दा पनि ठोस, दीर्घकालीन आर्थिक परिवर्तनमा टेकेर अघि बढिरहेको छ।

सीमापार व्यापार सहज बनाउने, पूर्वाधार विस्तार गर्ने, वा वित्तीय सहकार्यका नयाँ ढोका खोल्ने—हाल भारतले अघि सारेका नीतिहरूले साझा समृद्धिको लागि अनुकूल वातावरण तयार पारेका छन्। नेपालका लागि यी पहलहरू कूटनीतिक संकेतमात्र होइनन्; यी आर्थिक आधुनिकीकरण, स्थिरता र क्षेत्रीय एकीकरणतर्फका ठोस पाइला हुन्।

पछिल्ला वर्षमा पोखिएका धेरै पहलहरूमध्ये सन् २०२५ नोभेम्बरमा भारत–नेपाल ट्रान्जिट सन्धिमा गरिएको संशोधन विशेष रूपमा निर्णायक रह्यो। विशेषगरी जोगवनी–बिराटनगर रेल गलियारा मार्फत मालसामान ढुवानी अझ सहज, द्रुत र प्रभावकारी बनेपछि दुवै देशले नयाँ स्तरको निर्बाध व्यापारको अनुभव गर्न थालेका छन्।

तृतीय–देशीय व्यापारका लागि भारतीय मार्गमै निर्भर नेपालका लागि विस्तारित रेल पूर्वाधार ‘गेम चेन्जर’ सावित भएको छ। छोटो समयमै माल ढुवानी हुन थालेपछि लागत घट्छ, क्षति कम हुन्छ र नेपाली निर्यातकर्ताको प्रतिस्पर्धात्मकता बढ्छ। उता भारतीय लॉजिस्टिक क्षेत्रका लागि पनि यो नयाँ अवसरको रूपमा उभिएको छ।

यो सुधार केवल एक घटना होइन, भारतले वर्षौँदेखि नेपालका पूर्वाधार आकाङ्क्षालाई समर्थन गर्दै आएको रणनीतिक निरन्तरताको परिणाम हो। जयनगर–कुर्था र जोगबनी–बिराटनगर जस्ता रेलमार्ग, उन्नत एकीकृत जाँच नाकाहरू, तथा सुधारिएका सीमा सडकहरूले यात्रा समय घटाएका छन्, भीडभाड कम गरेका छन् र व्यापारका अवरोध हटाएका छन्।

यी पूर्वाधारहरू केवल सडक वा रेखामात्र होइनन्—यी त सीमा–क्षेत्रलाई आर्थिक केन्द्रमा बदल्ने दीर्घ दृष्टिको हिस्सा हुन्। यसले दुवै देशका सीमावर्ती समुदायहरूलाई बजार पहुँच, गतिशीलता र रोजगारीका नयाँ अवसरले लाभान्वित बनाइरहेको छ।

सन् २०२५ अक्टोबरमा भारतीय रिजर्भ बैंक (RBI) ले गरेको अर्को महत्वपूर्ण सुधारले वित्तीय सहकार्यको क्षितिज अझै फराकिलो बनायो—भारतीय बैंकहरूले नेपाली संस्थाहरूलाई भारतीय रुपैयाँ (INR) मा ऋण प्रवाह गर्न सक्ने व्यवस्था।

पहिलो नजरमा प्राविधिक जस्तो देखिने यो नीति वास्तवमा निकै दूरगामी छ। अब नेपाली व्यवसायहरूले मुद्रा रूपान्तरणका जटिलता झन्झटबिना स्थिर, पूर्वानुमानयोग्य ऋण पाउनेछन्। यसले कार्यशील पूँजी व्यवस्थापन, भारतीय कम्पनीहरूसँग साझेदारी विस्तार, र नयाँ लगानीका ढोका खोल्नेछ।

यो सुधारले नेपाललाई आवश्यक liquidity र मुद्रा उतार–चढावका बेला वित्तीय स्थिरता दिन्छ। त्यसँगै भारतीय रुपैयाँलाई क्षेत्रीय व्यापारमापसारित मुद्रा बनाउने दिशामा पनि योगदान गर्छ।

RBI ले विशेष रूपया भोस्ट्रो खातामार्फत नेपाली बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूलाई भारतीय सरकारी मूल्यपत्र मात्र होइन, कर्पोरेट बन्ड र कमर्शियल पेपरहरूमा पनि लगानी गर्ने सुविधा दिएको छ। यसले नेपाली लगानीकर्ताका लागि सुरक्षित, स्थिर र विविध विकल्प प्रदान गर्छ—अत्यधिक अस्थिर अन्तर्राष्ट्रिय बजारभन्दा कहीं बढी विश्वसनीय।

त्यसैगरी, भारतीय रुपैयाँ–नेपाली रुपैयाँ (INR–NPR) सन्दर्भ दर नियमितरूपमा प्रकाशित गर्न थालिएको नीतिले व्यापारिक कारोबारमा स्पष्टता, पूर्वानुमानयोग्यता र विश्वास वृद्धि गरेको छ।

यी सबै पहलहरू एउटै साझा दृष्टिमा जोडिन्छन्—भारत–नेपालबीच स्थिर, समृद्ध र गहिरो आर्थिक साझेदारी निर्माण गर्ने उद्देश्य। नेपाल वित्तीय प्रणाली आधुनिकीकरण, पूर्वाधार विकास र आर्थिक विविधीकरणका लक्ष्यमाथि केन्द्रित छ। भारतका आर्थिक पहलहरूले यी प्रयासलाई पूर्ण रूपले पूरक बनाइरहेका छन्।

ऊर्जा, सीमा–पार लगानी, र सामुदायिक विकास परियोजनादेखि विद्यालय, स्वास्थ्य केन्द्र, सोलार विद्युतीकरण र ग्रामीण जीवनस्तर उकास्ने कार्यक्रमहरू नेपालका समुदायहरूलाई प्रत्यक्ष लाभ पुर्‍याइरहेका छन्। यी सहयोगहरू ‘सहायता’ जस्तो देखिने होइनन्; जीवनस्तर सुधार्ने आधारभूत आवश्यकतामा सीधा केन्द्रित भएकाले तिनीहरूले स्थायी सद्भाव सिर्जना गर्छन्।

सुधारिएको भौतिक सम्पर्क, सांस्कृतिक नजिकियत र विशाल भारतीय पर्यटक बजार—यी सबैले नेपालको पर्यटन क्षेत्रमा ठूलो सम्भावना थपिरहेका छन्। उन्नत सीमा नाकाहरू, बस मार्गहरू, र संयुक्त सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूले पर्यटन सहयोगलाई बहुआयामिक बनाउँदै लगेको छ।

यी सबै विकासक्रमले एउटा स्पष्ट सन्देश दिन्छ—भारत र नेपाल अब परम्परागत सम्बन्धमा मात्र सीमित छैनन्; दुवै देश व्यापक आर्थिक साझेदारीतर्फ रूपान्तरण भइरहेका छन्। भारतका हालका पहलहरू नेपालका आकाङ्क्षा र क्षमताको यथार्थ बुझाइमा आधारित छन्। नेपालका लागि यी अवसर हुन्; भारतका लागि यी विश्वसनीय छिमेकीसँगको पारस्परिक सम्बन्ध सुदृढ गर्ने आधार।

आजको सकारात्मक ऊर्जा केवल व्यापार र वित्तीय सुधारमै सीमित छैन। यसले स्मरण गराउँछ—छिमेकीहरूले आफ्ना शक्ति र क्षमता समन्वय गरे लाभ केवल दुई देशमै सीमित रहँदैन; सम्पूर्ण क्षेत्र समृद्धितर्फ उन्मुख हुन्छ।

आगामी चरणमा बैंकिङ नवप्रवर्तन, डिजिटल प्रणालीको समायोजन, सीमापार आवागमन सहजता, र ऊर्जा तथा पूर्वाधारमा दीर्घकालीन लगानीले भारत–नेपाल सम्बन्धलाई अझै उच्चस्तरमा लैजाने संकेत देखिन्छ। र सबैभन्दा महत्वपूर्ण—दुवै सरकार उद्देश्य मात्र होइन, कार्यान्वयनमा समेत मेल खाएको देखिन्छ।

विश्व राजनीति अस्थिर बन्दै गएको बेला, भारतको नेपालप्रतिको स्थिर र निर्माणमूलक संलग्नता दक्षिण एसियाली सहकार्यको एक सफल मोडेलजस्तै देखिन्छ। हालका आर्थिक पहलहरूले केवल व्यापार बढाएको वा ऋण पहुँच सहज बनाएको मात्र होइन—साझा प्रगतिप्रतिको भरोसा अझ गहिरो बनाएको छ। यही भरोसा भविष्यमा दुवै देशलाई समानान्तर होइन, सँगसँगै उकास्ने आधार बन्न गइरहेको छ।