आजको विश्व भू-राजनीतिक परिदृश्य तीव्र अनिश्चितताले भरिएको छ, जहाँ नयाँ आर्थिक प्रतिस्पर्धा, बदलिँदो शक्ति–सन्तुलन, अस्थिरता, तथा आपूर्ति श्रृंखला सम्बन्धी जोखिमहरू निरन्तर देखा पर्छन्। यस्ता अनिश्चित परिस्थितिमा पनि कुनै–कुनै सम्बन्धहरू स्थिर देखिन्छन्, जसको प्रमुख आधार इतिहासभर बनिरहिएको आपसी आर्थिक–सांस्कृतिक अन्तरसम्बन्ध हो। भारत–नेपाल आर्थिक साझेदारी यही ऐतिहासिक गहिराइको व्यावहारिक उदाहरण हो।

भारत–नेपालका आर्थिक सहकार्यहरू भौगोलिक निकटता, सांस्कृतिक सम्बन्ध, साझा इतिहास, व्यापार र वित्तीय आदानप्रदानलगायत बहुआयामिक पक्षहरूको संयोजन हुन्। दुवै मुलुकबीच केही औपचारिक सन्धिहरू रहेका भए पनि आर्थिक सम्बन्धको मजबुती मुख्यतः साझा सभ्यता, सांस्कृतिक निकटता र सामाजिक सम्पर्कको विस्तारले निर्धारण गरेको देखिन्छ। नेपालले भारतका लागि उपलब्ध गराइदिएको प्राकृतिक सुरक्षा–बफर तथा भारतमार्फत नेपालले प्राप्त गर्दै आएको समुद्री पहुँच यी दुई देशबीचको रणनीतिक परनिर्भरताको चर्चित उदाहरण हुन्। तर यसको दायरा यी पक्षहरूभन्दा व्यापक छ र समयसँगै निरन्तर विकसित भइरहेको छ।

दुवै देशले पर्यटन, जलविद्युत् विकास, अर्गानिक खेती, तथा कनेक्टिभिटी पूर्वाधारका क्षेत्रमा आर्थिक सहकार्यलाई तीव्रगतिमा उपयोग गर्दै आएका छन्। सांस्कृतिक धरोहर र प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण दुवै देश एक–अर्काका लागि र विश्वकै लागि आकर्षक पर्यटन गन्तव्य भएका कारण सरकारले परम्परागत क्षेत्रभन्दा बाहिरका पर्यटन सम्भावनामा पनि ध्यान केन्द्रित गर्न थालेका छन्। भारतले नेपाललाई अर्गानिक कृषि उत्पादनको सम्भावित आधारभूमि मान्दै सम्बन्धित पाइलट परियोजनाहरू अघि बढाएको छ, भने रोजगार सिर्जनाका सिलसिलामा नेपालले भारतको ‘स्किल इण्डिया’ जस्ता पहलसँग सहकार्य गर्ने सोच बनाइरहेको छ।

सन् २०२५ को नोभेम्बरमा दुबै देशले ‘सन्धि–अफ–ट्रान्जिट’मा परिमार्जन गर्दै जोगबनी–बिराटनगर रेलमार्ग हुँदै ठूलो परिमाणका मालबस्तु ढुवानी सहज बनाउने निर्णय गरे। यसले भारत–नेपालबीच मात्र होइन, तेस्रो मुलुकहरूसँगको व्यापारिक पहुँचलाई पनि मजबुत बनाउन सहयोग पुर्‍याउनेछ। यस्तो कनेक्टिभिटी–उन्मुख उदारिकरण व्यापारिक तथा वाणिज्यिक सम्बन्धलाई अझ सुदृढ बनाउने दिशामा संकेत गर्छ।

वित्तीय समन्वयको क्षेत्रमा पनि उल्लेखनीय प्रगति भएको छ—नेपालमा यु.पी.आई. (UPI) र फोनपे QR को अन्तरसञ्चालन (interoperability) स्थापना हुनु यसको उदाहरण हो। कोभिड–१९ महामारीका कठोर परिस्थितिमा पनि भारत–नेपाल व्यापार मार्गहरू खुला र सक्रिय रहनु, आर्थिक सम्बन्धको लचिलोपनको द्योतक हो।

ऊर्जा सहकार्यका क्षेत्रमा दुवै मुलुकले क्षेत्रीय कनेक्टिभिटी र दिगो ऊर्जा विकासलाई लक्षित गर्दै नयाँ अध्यायहरू लेखिरहेका छन्। स्वच्छ ऊर्जाको प्रवर्द्धन प्रतिवद्धताबाट अघि बढ्दै भारतीय आयल कर्पोरेशन (IOCL) ले नेपालमा एल.एन.जी. (LNG) को निर्यात सुरु गर्नु ऐतिहासिक उपलब्धि हो। यसका लागि सिमरामा क्रायोजेनिक भण्डारण तथा पुनःग्यासिकरण संयन्त्र निर्माण गरिनु, ऊर्जा क्षेत्रको दीर्घकालीन रूपान्तरणतर्फको संकेत हो।

नेपालको विशाल जलस्रोत तथा ऊर्जा सम्भावनालाई उपयोग गर्दै एस.जे.भी.एन. (SJVN) द्वारा निर्माणाधीन ‘अरुण–३ जलविद्युत् परियोजना’ दुवै देशबीचको ऊर्जा–सहकारको महत्वपूर्ण प्रतीक हो। ९०० मेगावाट क्षमताको यो आयोजना नेपाललाई निःशुल्क विद्युत्, रोयल्टी आय, ग्रामीण विद्युतीकरण र स्थानीय आर्थिक अवसर प्रदान गर्दै, भारतको बढ्दो ऊर्जा माग पूरा गर्न योगदान पुर्‍याउनेछ। यसरी, भारत नेपालका जलविद्युत् स्रोतका लागि ‘तत्काल उपलब्ध र गतिशील बजार’का रूपमा उभिएको छ।

समग्रमा, काठमाडौं र नयाँदिल्ली सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र आर्थिक रूपमा अनौठो ढङ्गले गाँसिएका दक्षिण एशियाली ‘दुई सहोदर’ देश हुन्। व्यापार, पूर्वाधार, ऊर्जा तथा अन्य क्षेत्रहरूमा बढ्दो सहकार्यले दुवै मुलुक साझा आर्थिक भविष्यतर्फ उन्मुख भइरहेका छन्। व्यापार विविधीकरण, ऊर्जा–स्रोतमा परस्पर निर्भरता, र कूटनीतिक स्थिरता—यी सबै तत्वहरूले क्षेत्रीय समृद्धि र आर्थिक विकासका आधार स्तम्भका रूपमा काम गर्नेछन्। साझा सभ्यता, इतिहास र आत्मीयताले समृद्ध भएको यो सहजीवी सम्बन्ध अब दुवै देशलाई दीर्घकालीन साझा आर्थिक भविष्यतर्फ अग्रसर गरिरहेको छ।