भारत आज दक्षिण एसियामा रणनीतिक परिपक्वताको एक नमूनाका रूपमा उदाएको छ, यस्तो लोकतन्त्र जसले आर्थिक अस्थिरता र क्षेत्रीय असुरक्षाका चुनौतीहरूलाई दिशा नहराई सामना गर्न सकेको छ। बढ्दो ध्रुवीकृत विश्वमा भारतले देखाइरहेको सन्तुलनले प्रमाणित गर्छ कि उदाउँदो शक्ति पनि घरेलु वृद्धि, महाशक्ति प्रतिस्पर्धा र छिमेकी स्थिरतालाई संयमका साथ व्यवस्थापन गर्न सक्छ।

विगत एक वर्षमा नयाँ दिल्लीले दुई गम्भीर चुनौतीहरूको सामना गर्‍यो, संयुक्त राज्य अमेरिकासँग बढ्दो शुल्क विवाद, र पाकिस्तान तथा चीनबाट बढ्दो सुरक्षा दबाब। तर ती दुवै अवस्थामा भारतले कूटनीतिक संयम, अनुशासन र दृढ संकल्पको मिश्रणद्वारा संकटलाई अवसरमा रूपान्तरण गरेको छ। यसले देखाउँछ कि २१औँ शताब्दीको भारत घटनाहरूमा केवल प्रतिक्रिया दिइरहेको होइन, बरु कुशल राज्यकला र सुदृढ घरेलु नीतिहरू मार्फत ती घटनाहरूलाई आकार दिइरहेको छ।

आर्थिक संयम र व्यावहारिक कूटनीति

आर्थिक पक्षमा हेर्दा, अमेरिकी शुल्क विवादले भारतको विकासयात्रामा अवरोध सिर्जना गर्न सक्थ्यो। वासिङ्टनले भारतीय निर्यातमा नयाँ पारस्परिक कर घोषणा गर्दा, भारतले प्रतिशोध होइन, मापन गरिएको वार्तालाई प्राथमिकता दियो।

फेब्रुअरी २०२५ मा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी र अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पले २०३० सम्ममा ५०० अर्ब डलरको व्यापार लक्ष्य तय गर्दै द्विपक्षीय सम्बन्धलाई अझ गहिरो बनाउने प्रतिबद्धता जनाए। शुल्क बढाउने सट्टा भारतले २३ अर्ब डलर बराबरका अमेरिकी आयातमा छनोट शुल्क कटौतीको प्रस्ताव गर्दै आफ्नो ६६ अर्ब डलरको निर्यात आधार सुरक्षित राख्यो। अर्थशास्त्रीहरूले यस कदमलाई व्यावहारिक सम्झौता र परिपक्व आर्थिक सोचको प्रतीकका रूपमा व्याख्या गरे।

यसले विश्व बजारहरूमा सन्देश पठायो, भारत खुला संलग्नतालाई प्राथमिकता दिन्छ र सार्वभौमिकताको क्षति नगरी नीतिगत लचकता अपनाउन सक्षम छ।

भारतको यो संयमित प्रतिक्रिया, वास्तवमा, यसको आर्थिक कूटनीतिमा आएको मौलिक रूपान्तरण हो। अब भारतले आफ्नो भाग्य एउटै शक्तिमा नबाँधीकन युरोपेली संघ, जापान र दक्षिणपूर्व एशियासँग व्यापार विस्तार गरिरहेको छ, साथै अमेरिकासँग डिजिटल अर्थतन्त्रमा सहकार्य गहिर्याइरहेको छ।

शुल्क तनावका बाबजुद, २०२५ को मध्यसम्म भारतमा प्रत्यक्ष विदेशी लगानी ८५ अर्ब डलर पुग्यो, जसको प्रमुख क्षेत्र अर्धचालक, हरित ऊर्जा र रक्षा निर्माण रहे। माइक्रोन र फर्स्ट सोलारजस्ता अमेरिकी कम्पनीहरूले गुजरात र तमिलनाडुमा नयाँ लगानी योजना घोषणा गरेका छन्, जसले लगानीकर्ताको भारतप्रतिको विश्वासलाई झल्काउँछ। संलग्न र लचिलो रहने भारतको निर्णयले अस्थिर विश्वमा आर्थिक परिपक्वताको अद्वितीय उदाहरण प्रस्तुत गरेको छ।

सुरक्षाका मोर्चामा पनि भारतले त्यही संयम र दूरदर्शिता अपनाएको छ। उत्तरी सिमानामा २०२० को गलवान झडपपछि चीनसँग तनाव कायम छ। तर विगतमा जस्तो प्रतिक्रियात्मक नबनी भारतले वार्ता र तयारी दुवैलाई सँगै अघि बढाएको छ।

अगस्ट २०२५ मा विदेशमन्त्री एस. जयशंकर र उनका चिनियाँ समकक्ष वाङ यीबीच सीमा स्थिरता र व्यापार विस्तारबारे वार्ता भयो। यसले भारतको स्पष्ट रणनीति प्रकट गर्‍यो, सीमा पूर्वाधार र प्रतिरोध बलियो बनाउँदै संवादको रेखा खुला राख्ने नीति।

पश्चिमी सिमानामा पनि भारतले पाकिस्तानबाट हुने सुरक्षा उत्तेजनाको सामना संयमपूर्वक गर्‍यो। अप्रिल २०२५ मा पहलगाममा भएको आतंकवादी आक्रमणपछि, भारतीय सेनाले लक्षित प्रतिकारात्मक कारबाही गर्‍यो र त्यसपछिनै संयम र वार्ताको आह्वान गर्‍यो। यो दोहोरो नीति, दृढता र कूटनीतिले व्यापक द्वन्द्व फैलिनबाट जोगायो।

‘अपरेशन सिन्दूर’ मार्फत भारतले आफ्नो सुदृढ परिचालन क्षमता र त्रिसेना समन्वय पनि प्रदर्शन गर्‍यो। यसले पुष्टि गर्‍यो कि दक्षिण एसियामा भारतको प्रतिरोध अब निर्णायक मात्र होइन, समानुपातिक र विवेकपूर्ण पनि छ।

भारतको वर्तमान सुरक्षा नीति दुई स्तम्भमा आधारित छ, आत्मनिर्भरता र रणनीतिक सन्तुलन। रक्षामन्त्री राजनाथ सिंहले स्वदेशी रक्षा उत्पादनलाई भारतको रणनीतिक स्वायत्तताको केन्द्रमा राखेका छन्। तेजस लडाकु विमान, अर्जुन ट्याङ्क, र घरेलु ब्रह्मोस मिसाइलजस्ता परियोजनाहरूले भारतको प्राविधिक प्रगति र स्वाधीन सुरक्षा नीति दुवैलाई सुदृढ पारेका छन्।

त्यस्तै, भारतले समुद्री सुरक्षा र आपूर्ति शृङ्खला सुदृढीकरणका लागि ‘क्वाड’ साझेदारहरूसँग सहकार्यलाई निरन्तरता दिएको छ। यसले भारतलाई विश्व पङ्क्तिबद्धतामा स्वतन्त्र निर्णय गर्ने क्षमता प्रदान गरेको छ, जसले क्षेत्रीय आक्रामकतामा प्रभावकारी रोकथाम सम्भव बनाउँछ।

भारतको परिपक्वताको सबैभन्दा उल्लेखनीय पक्ष भनेको एकैसाथ अनेक मोर्चा व्यवस्थापन गर्ने क्षमता हो। शुल्क र सीमा दबाबका बीच पनि भारतले छिमेकमा मानवीय र स्थिरीकरणकारी भूमिका निभाइरहेको छ।

श्रीलंका, नेपाल र माल्दिभ्सलाई खाद्य सहायता र खोप उपलब्ध गराएको छ; बंगलादेशलाई ऊर्जा आवश्यकताका लागि क्रेडिट लाइन विस्तार गरेको छ; र अफगानिस्तानमा संयुक्त राष्ट्रमार्फत मानवीय सहयोग पुर्‍याएको छ।

यी पहलहरूले भारतको छवि एक जिम्मेवार क्षेत्रीय शक्तिका रूपमा मजबुत बनाएका छन्, जुन अन्य केही देशहरूको जबरजस्ती र लेनदेनमूलक नीतिसँग तीव्र रूपमा विपरीत छ।

घरेलु रूपमा, भारतको सन्तुलित समष्टिगत आर्थिक नीतिले अन्तर्राष्ट्रिय चालचलनका लागि आधार तयार गरेको छ। मुद्रास्फीति ५ प्रतिशतमा झरेको छ, विदेशी सञ्चिति ६०० अर्ब डलरभन्दा माथि पुगेको छ, र विश्वव्यापी अस्थिरताबीच रुपैयाँ अपेक्षाकृत स्थिर छ।

सामाजिक खर्च, पूर्वाधार लगानी र मौद्रिक अनुशासनबीच सन्तुलन मिलाउँदै भारतले वृद्धि र लचिलोपन दुवै कायम राखेको छ। विश्लेषकहरूका अनुसार ‘मेक इन इन्डिया २.०’ अन्तर्गत डिजिटल भुक्तानी प्रणाली, रसद सुधार र उत्पादन प्रोत्साहनले भारतलाई विश्वव्यापी शुल्क उतार-चढावको प्रभावबाट बचाइरहेको छ।

सीमा अस्थिरता, व्यापार घर्षण र ऊर्जा निर्भरता जस्ता चुनौती बाँकी भए पनि, २०२५ को संकट व्यवस्थापनले भारतलाई नयाँ पहिचान दिएको छ। यसले देखाएको छ, आधुनिक युगमा शक्ति जबरजस्तीभन्दा पनि संयम र विवेकमा निहित हुन्छ।

अमेरिकासँग टकराव होइन वार्तामा जोड, चीनसँग तनाव होइन संवादमा प्राथमिकता, र पाकिस्तानविरुद्ध संयमित प्रतिरोध, यी सबैले भारतलाई दृढ तर लचिलो राज्यको रूपमा स्थापित गरेका छन्।

भविष्यतर्फ हेर्दा, भारतको भूराजनीतिक भूमिका अझ विस्तार हुँदै जाने देखिन्छ। जलवायु कूटनीति, प्रविधि शासन र क्षेत्रीय विपद् प्रतिक्रियामा यसको नेतृत्वले भारतलाई विश्वव्यापी सम्मान दिलाइसकेको छ। अमेरिकी शुल्क राजनीतिमा सन्तुलित ढंगले नेभिगेट गर्ने क्षमताले पुष्टि गर्छ कि नयाँ दिल्लीले तात्कालिक संकटभन्दा पर सोच्न सक्ने दृष्टि विकास गरेको छ।

४ ट्रिलियन डलरको अर्थतन्त्र र इन्डो-प्यासिफिक क्षेत्रमा फैलिएको साझेदारी नेटवर्कका साथ १.४ अर्ब जनताको लोकतन्त्रको रूपमा भारत अब केवल सन्तुलन शक्ति होइन, बरु परिवर्तनलाई आकार दिने शक्ति बन्दै गएको छ।

विश्वका लोकतन्त्रहरूले भारतलाई अब केवल बजारको रूपमा होइन, अराजकताको बीचमा स्थिर शासनको मोडेलका रूपमा हेर्न थालेका छन्।

शुल्क, आतंकवाद र क्षेत्रीय खतरासँग व्यवहार गर्दा लोकप्रिय आक्रोश वा अलगाववादमा नझुकी जिम्मेवार ढंगले अघि बढ्ने भारतको शैली नै यसको वास्तविक शक्ति हो।

आजको भारतले देखाएको छ, लचिलोपन र जिम्मेवारी सहअस्तित्वमा रहन सक्छन्, र यही संयम र विश्वास नै उदीयमान राष्ट्रहरूको महानताको वास्तविक चिन्ह हो।